+13 °С
Салкым
Антитеррор
Вань иворъёс
ВПН-2020
29 апрель 2020, 17:20

"Ваньмыз асьме киын"

Россиын улӥсьёслэсь азинскемзэс, улэм-вылэмзэс чакланы юрттэ калыкез лыдъян-чотан. Нырысьсэ со 1897-тӥ арын ортчиз. Туэ Россиын калыкез лыдъян-чотан коньывуон толэзе радъяськоз. Со сярысь истори наукаосъя докторен, Россиысь наукаосъя академилэн Уфаысь эскеронъя федерал центраз, Р. Г. Кузеев нимо Этнологи эскеронъёсъя институтысь валтӥсь научной ужасен Ранус Садиковен вераським.

- Ранус Рафикович, тӥ удмурт калыклэсь улэм-вылэмзэ эскерон бордын трос ужаськоды. Калыкез лыдъян-чотанлэн кулэлыкез пумысен мар верасалды?
- Нырысь ик, лыдъян-чотан шонер лыдпусъёс сётоз. Кылсярысь, тодомы: Россиын кӧня адями, кыӵе калыкъёс, кӧня семьяос уло, кыӵе соослэн арлыдзы, дышетскемзыя кызьы висъясько но мукет. Та сведениос кунмылэсь, удмурт калыкмылэсь «портретсэс» яркыт возьматозы. Лыдъян-чотанлэн лыдпусъёсызъя гинэ шаерамы улӥсь калыкъёслэсь лыдзэс тодӥськом. Малы ке шуоно туала дыре официальной документъёсын национальность уг пусйиськы ни.
Кыкетӥез, калыкез лыдъян-чотанлэн лыдпусъёсыз вылэ пыкиськыса, чиновникъёс но тодосчиос азьпалан кыӵе социальной, экономической но национальной политика нуон сярысь малпаськозы. Кылдэм югдурез умоятон понна кыӵе ужпумъёс пуктоно, кыӵе ужрадъёс ортчытоно но мукет. Шуом, гуртын улӥсьёс пӧлын вордскем кылынызы вераськисьёслэн лыдзы кулэсмем. Ма кароно, кыӵе ужъёс быдэстоно та югдурез ӟечомытон вылысь?
Куинетӥез, лыдъян-чотан дыръя люкам иворъёс историе кылёзы. Со гожъямъёсъя вуоно поколение асьмелэсь улон сюресмес эскероз. Историк луэменым, та сярысь ачим но умой тодӥсько. Кылсярысь, эксэй дыръя ортчытэм калык ревизиослэн лыдпусъёссы ӧй ке луысалзы, камсьӧр удмуртъёслэсь историзэс валаны туж шуг луысал. Озьыен, калыкез лыдъян-чотан - али но, вуоноын но кулэ луись ужрад.
- Кызьы малпаськоды, лыдъян-чотанэ калык мыло-кыдо пыриськоз-а?
- Адями лыдъян-чотанэ аслаз мылкыд каремезъя пыриське. Сое та ужрадэ нокин кужмысь уз кыскы. Котькин валаны кулэ: лыдъян-чотанэ пыриськыса, со зэмос улонэз возьматӥсь лыдпусъёсты шараяны юрттоз шуыса. Малпасько, газетэз лыдӟисьёслэн со пумысен юн гражданской позицизы вань, дыр.
- Котькуд лыдъян-чотан шонер ортче меда? Лыдпусъёслы быдэсак оскыны луэ-а? Та юанъёслы кыӵе валэктонъёс сётысалды?
- Малпаськонэ уськытӥсь юанъёс. Соослы валэктон сётон бордын статистикъёс, социологъёс, политологъёс, историкъёс тыршо. Лыдъян-чотанын «статистической погрешность» пумиське. Малы ке шуоно одно ик кин ке но лыдъятэк кылемын луоз, мукетызлэн кылъёсыз зэм уз луэ. Лыдъясьёс но янгышаны быгато: шонертэм даннойёсты гожтозы.
- Тодосчилэн синмыныз учконо ке, азьвыл ортчем лыдъян-чотанэн ӵошатыса, удмуртъёслэн лыдзы трослы-а кулэсмоз?
- Шонерак вераны луоз, удмуртъёслэн лыдзы уз йылы шуыса, азьло выллемгес ик кылёз яке пичияк кулэсмоз. Вань на мукетыз сюлмаськытӥсь югдур: удмурт кылэз тодӥсьёслэн лыдзы кулэсме. 2010-тӥ арын ортчем лыдъян-чотанъя, Россиын 324338 адями гинэ удмурт кылэз тодэ на. 2002-тӥ арысен 2010-тӥ арозь та лыдпус 30%-лы кулэсмем. Азьло Башкортостанысь удмуртъёсты «кылэз утисьёс» шуо вал. Татын но югдур переписьлы быдэ воштӥське: 1989-тӥ арын Башкортостанын улӥсь удмуртъёс пӧлысь 90%-эз удмурт кылэз вордскем кылынызы ке лыдъяло вал, 2002-тӥ арын та лыдпус 84%-озь усем. 2010-тӥ арлэн лыдпусъёсыз возьмато: Башкортостанын 19270 адями удмурт кылэз тодэ, соос пӧлысь 17473 адями - удмурт. Озьыен, республикаямы улӥсь удмуртъёслэн 81%-эз гинэ удмурт кылэз анай кылыныз лыдъя. Вуоноез лыдъян-чотан но та лыдпуслэсь будэмзэ уз возьматы, дыр. Зэм, республикаын анай кылъёсты утёнлы бадӟым саклык висъяське. Озьы ке но тросэз семья бордысь потэ: отын кыл утиськиз ке, пиналъёс но сое уз вунэтэ. Соин ик анай-атайёс нылпиоссылы вордскем кылзэс гажан сям мед пыӵатысалзы. Пусъёно, ӟучомон удмуртъёс пӧлын гинэ уг мыны. Сое Россиысь мукет ӧжыт лыдъем калыкъёс но зол шӧдо. Ӟуч кылэз тодэм пичи дырысен бадӟым юрттэт луэ ке шуиськоды, нылпиосыныды огды ӟуч сямен вераське, мукетты – удмурт кылын. Яке анай-атай пиналэныз ӟуч сямен ке вераське, песятай но песянай одно ик удмурт кылын мед вераськозы. Тодосчиослэн эскеронъёссыя, пичи дыръя кылъёсты дышетыны туж капчи. Нылпиосты нокыӵе шуг-секытъёстэк кык кыллы дышыса будозы. Мон малпасько, этнологъёс монэным соглаш ӧз ке но луэ, вордскем кылдэ тодымтэед тонэ палдурес адямилы пӧрмытэ. Тон зэмос ӟуч но ӧвӧл, зэмос удмурт но ӧвӧл ни. Анай кыллэсь кулэлыксэ адямиос аръёс ортчыса, арлыдзы йылэмъя валало. Вордскем палъёссылэсь палэнын улӥсь мӧйыослэсь кылэме вань, выжыосмылэсь, сям-йылолъёсмылэсь, кылмылэсь мӧзмиськом шуэмзэс.
- Ма сӥзьысалды газетэз лыдӟисьёслы?
- Калыкез лыдъян-чотанэ пыриське! Та бадӟым ужрад удмурт калыкмы сярысь зэмос лыдпусъёс мед возьматоз. Гажалэ удмурт кылэз но лулчеберетэз. Удмурт калыклэн сюрс аръёсын мертаськись историез тӥ бордын медаз уретӥськы! Пиналъёсты удмурт кылэз мед тодозы. Ваньмыз асьме киын!
- Бадӟым тау, Ранус Рафикович.
Читайте нас: