+12 °С
Зоръёслэн
Антитеррор
Вань иворъёс
ВПН-2020
24 февраль 2020, 22:05

Антрополог Ева Тулуз: калык дунлыкъёсты ыштон – берыктонтэм ыштон

Вуоно Калыкез лыдъян-чотан азьын дэмласьком "Удмуртия" информагентствоын ужась Майя Бывальцева журналистлэсь антропологен, Парижысь Восточной кылъёсъя но лулчеберетъёсъя йӧскалык институтысь финно-угроведениея профессорен, Тарту университетысь тодосчиен Ева Тулузэн вераськемзэ лыдӟыны.

2020-тӥ арын коньывуонэ Россиын калыкез лыдъян-гожтон ортчоз. Солы йылпумъянъёсъя тодмо луоз, кӧня но кыӵе йӧслыкъёсысь адямиос уло кунамы, кыӵе кылъёсын верасько. Удмурт азьветлӥсьёсты тужгес сюлмаськытэ, мар вералозы асьсэ выжызы сярысь удмуртъёс, ӟучомем удмуртъёс. Мар возьматозы лыдпусъёс: асьмеос кулэсмиськомы яке тросгес луиськомы, кӧня адями удмурт кылын вераське?
Эшшо тулкымъяськытэ, кызьы шӧдӥське адямилэн асшӧдонэз, пушдуннеез вылын ас выжыосызлэсь палэнскон, генъёсаз дауръёсын люкаськем ивортодэтэз вунэтон. Та юанэн антропологлы, Парижысь шундыӝужанпал кылъёсъя но лулчеберетъёсъя йӧскалык институтысь финно-угроведениея профессорлы но Тарту университетысь тодосъя ӧнерчилы Ева Тулузлы вазиськимы. Одӥг ласянь, со пӧртэм финн-угор калыкъёсты умой тодэ, мукет ласянь, тунсыко, асьме калыкмылэн ужпумъёсыз шоры палэнысен учконэз тодыны.

Выжыосты ыштон но адямилэн пушдуннеез

- Со секыт юан. Мон малпасько, куке со выжыосты тодӥськод но валаськод, соку соослэсь палэнскон туж секыт луэ. Мукет ужпум, куке со выжыосты валан сокем юн ӧвӧл, куке соослэн аспӧртэмлыксы кемалась кошкиз ни, адаптация ортчиз ни, соку выжы сярысь юан уг но сылы. Малы мон озьы лыдъясько? Нырысь ик, мон ачим Европалэн лымшор палысьтыз – итальян, португал культураосысь. Мон уг быгатӥськы вераны, со культура ӧвӧл шуыса, конечно, вань. Но солэн, шуом, нимлыко формаосыз, кудъёссэ школа сётэ, кудъёсыз кылэн герӟаськемын. Нош адямиос со сярысь уг сюлмасько. Малы со кыл сярысь сюлмаськыны, со кутӥське бере - вань аслаз кунэз, вашкалаеныз герӟаськем культураез, шуом, литератураен, историен, ваньзэ сое школа сётэ. Франциын но со сярысь уг малпасько, ваньмыз валамон. Ожез адӟемъёслэн, оло, вал кыӵе ке вакытэ кышканзы, ваньмыз со быроз но ваньзы немец кылын вераськозы шуыса. Вал, дыр, мон уг тодӥськы. Но со культураосын, кытын мон будӥ, бырон пумысен кышкан ӧй вал.
Ева Тулуз итальян-португал семьяын вордскиз но Франциын улӥз. Пичи дырысеныз анаез соин аслаз итальян кылыныз вераськиз, атаез – португал кылын
- Мон сыӵе югдурен берлогес тодматски Венгриын, угось берпуметӥ венгр сярысь тема венгер литератураын но венгръёслэн йырвизязы но. Со герӟаськемын, дыр, Венгрилэн «кылъя шормуӵ» луэменыз, солэн котыраз нокин но со выллем уг вераськы. Вань Румыния, вань славян кылъёс, немец диалектъёс, но венгер кыллы укшасез ӧвӧл. Уката ик 20-тӥ даурын Венгрия кык куиньмос музъемзэ ыштӥз, соин ик сыӵе малпанъёс, сыӵе кышкан венгръёслэн вань. Соослэн, озьы ик вань финн-угор калыкъёслэн, кышканзы вань кыӵе ке но вакытэ ваньмыз со ышоз но ми выжыостэк кылёмы шуыса, кинъёс луозы милям нылпиосмы. Со ужпум туж-туж сюлмаськытэ но, валамон, адямиослэн психологизы вылын но шӧдӥськыны быгатэ. Венгриысь эшъёсыным вераськонъёсын уйшор бере кӧшкемыт пессимизм кутске, нуназе со сокем зол уг шӧдӥськы, но куке но потэ.
Ева Тулуз верамъя, сыӵе кышкан мылкыдъёс Россиын пичи калыкъёс пӧлын но вань, угось туж зол ӟучомон мынэ. Тодосчи удмурт кылъя курсъёсын кылэм учырез тодаз вайиз: нылаш анайзэ куаретӥз, солы пичи дыръяз удмурт кылэз ӧз сёты шуыса, табере ачиз дышетыны малпа. Сыӵе учыръёс ӵем гинэ пумиськыло, куке адями быдэ вуэм бераз ачиз анай кылзэ дышетыны, выжы калыкезлэсь лулчеберетсэ эскерыны кутске.
- Озьыен, соос шӧдо, со психологизы вылын шӧдӥське шуыса, соос кызьы ке но сое компенсировать карыны выро, вань солы кулэлык. <…> Анай-атайёс, кудъёсыз сое уг сёто, (йӧскалык лулчеберетэз - ред.) быдтон ужын валтӥсь инты басьто. Валамон, соослэн номыр уродзэ пиналъёссылы лэсьтэмзы уг поты, но соос уг валало, марзы соослэн вань – со туж дуно. Мон малпасько, макем тросгес сётод, сокем умой.
"Со шӧдон-валан, кудӥз удмуртъёслэн но котькуд калыклэн вань – со дунлык. Сое ыштон – со берыктонтэм ыштон".
Ева Тулуз, антрополог
- Анай-атайёс сое уг валало. Соос малпало, пиналъёссылы школаын капчигес луоз шуыса. Со Россиялэн одӥг кыло кун луэменыз герӟаськемын, татын ӟуч кыл гинэ. Со кун ласянь гинэ ӧвӧл, огшоры адямиослэн валанзыя но: «уждун борды ватсэт уд басьтӥськы бере, малы со кулэ». Сыӵе мылкыдъёс туж вӧлмемын. Кунэз гинэ ялан янгыше уськытыны уг яра. Со отысь уг поты. Но, бен, со отын но шӧдӥське, дыр, малы ке шуоно отын но (кун ёзэсъёсын – ред.) со идеологиез нуллӥсь ӟучьёс пуко.
Асьмелэн син азямы учыр, куке быдэс калыкъёс выжыоссытэк кылизы. Удмуртъёсын ӵошатыса, трослы кемаласьгес - со Уйпалась калыкъёс. Совето вакытъёсы соосты «кортназы», соосты гуртъёсы люказы. Удмуртъёс понна гурт дышем улон инты ке, отын гурт - со ӟуч явление. Гуртъёсы тайгаын но тундраын улӥсьёсты люказы. Соосты интернатъёсы донгизы, семьяосын кусыпъёссэс чигизы, соосты научной материализм вылын дышетӥзы. Куд-огезлы со пыӵаз ик, соос марлы ке но дышетскизы ук. Но адями пушкын туж бадӟым яраос вал – пиналъёслэн но, бадӟымъёслэн но, кудъёсыз ас тодон-валанъёссэс егитъёслы сётыны ӧз быгатэ, пересьёслэн но, кудъёсыз адӟизы, кызьы гожтӥз Юрий Вэлла (ненец кылбурчи, гожъясь - ред.) одӥгаз кылбураз, «боги расстреляны». Кызьы улыны? Кызьы сыӵе югдурын адями кыльыны? Котькудӥзлы ас сюрессэ шедьтоно луиз. Куд-огез ас дунлыкъёссы пала берытскизы, куд-огез «колонизаторлэсь» дунлыкъёссэ асэстӥз. Тани мон малпасько, йырсизэс тӧдьы буям но администрациын ужась ханты нылкышноос со дунлыкъёсты пыӵатӥзы иське. Но макем шудо соос луыны быгато отын, соиз мукет ужпум.
XXI даур кутсконын ог 15 ар Ева Тулуз нюлэс ненецъёсын ужаз, оглом ог ӝыны ар пужей вордӥсьёс дорын улӥз. Нош али «аслэсьтым улонме удмуртъёслы сётӥ», шуэ.

Йӧскалык дунлыкъёсты ыштонлы пумитъяськон

- Нош кулэ-а пумитъяськыны? Кӧчись калыкъёслэсь пиналъёссэс интернатъёсы интыясьёс малпазы, дыр, соослы умой лэсьто шуыса – шуныт, югыт юртъёсы пырто, пӧртэм тодосъёслы дышето. Цивилизацие пыртӥськом шуизы, вылды.
- Уг яратӥськы «цивилизация» кылэз. Цивилизация – со колониальной кунъёслэн валатонзы. Ми – культура, тӥ – первобытнойёс. <…> Котькудӥзлэн аслаз культураез вань, со дуно, огез мукетызлэсь вылӥын ӧвӧл, соос одӥг радын сыло. Мон понна со валтӥсь инъет. Удмурт цивилизация, ӟуч цивилизация вань шуыса вераны быгатӥськом. Но огез мукетызлэсь вылӥын ӧвӧл.
Кулэ-а пумитъяськыны? Мон шуисько - бен. Малы ке шуоно асьме дуннемылэн чеберлыкез солэн пӧртэмлыкеныз герӟаськемын. Со пӧртэмлык медаз ышы вал. <…> Мон уг малпаськы, солы зэмос кышкытлык вань шуыса, но этнической пӧртэмлык, кудӥз али вань - со чебер. Соин ик сое ыштэм уг поты.
Нош кызьы пумитъяськыны бадӟым калык пӧлын сылмонлы? Ева Тулузлэн малпамезъя, али политика амалъёсын пумитъяськыны кулэ ӧвӧл. «Котьма ке но, Россия авторитарной кун луэ, озьы дауръёс ӵоже кылдӥз». Но ас лулчеберетэз утьыны, вӧлмытыны мукет амалъёс вань, кудъёсыз кунлы нокыӵе кышкытлык уг ваё, нош адямилэн асваланэзлы юртто, лыдъя тодосчи.
"Нырысь ик, амалъёс, кудъёсыз адямиослы асэнызы данъяськон пыӵато. Со ласянь мон туж гажасько Даралилэсь ужамзэ. Малы ке шуоно со валамон ужрадъёс пыр адямилы ассэ тодыны юрттэ. Карын будэм нылаш, егит кышномурт, азьвыл гуртъёсын возиськись дунлыкъёсты карлэн куронъёсызъя тупатыны быгатӥз. Соос вылесь, но соослэн одӥг инъетсы. Кылсярысь, мар со мода ласянь лэсьтэ. Ваньмыз, мае со малпаз, со туала луон. Со дыре ик возьматэ - удмурт луыны ӧвӧл возьдаськоно. Мон малпасько со тужгес шонер сюрес. Со мыным туж кельше".
Ева Тулуз, антрополог
Озьы ик Ева Тулуз удмурт крезьгур дуннеез умоен вераз. Али егитъёс туж туала крезьгур кылдытыны быгато, со дыре ик калык кырӟан но уг вуны. Кытын ке соос пӧлэстӥськыны но быгато. Со кылзӥсьлы умой мылкыд сётэ – со удмурт, со солэн.
"Со монэ туж шумпоттэ, вань шуыса кыӵе ке улон кужым, кудӥз удмуртъёслы тупась амал пыр – кырӟан пыр – потэ".
Ева Тулуз, антрополог
Анай кылэз, йӧскалык лулчеберетэз утён ласянь тодосчи «Билингва» ӵектосэз но умоен пусйиз.

Удмурт дэрем сярысь

Берло аръёсы тодосчиез котькыӵе ужрадысь удмурт дӥсен адӟоно. Удмуртиын гинэ ӧвӧл вылэм, кунгож сьӧрын но Пичи Пургаысь Татьяна Москвинаен вурем дэремъёсын ветлэ. Мугорлы но, лулпушлы но умой, шуэ. Ева Тулузлэн кылъёсызъя, нырысь ик, огшоры кар дӥськут солэн мугорызъя уг тупа, угось со модалилэн мугорызъя лэсьтэмын. Нош удмурт дэрем чебертэмзэ ватэ, озьы со ачиз но вылтусыз сярысь мултэссэ малпаськыса уг улы, калык но умой мылкыдын шораз учке. Нош эшшо – со котькытын удмуртъёс сярысь вераськыны луонлык сётэ.
- Мон озьы пичиен-пичиен ивор сётыны быгатӥсько. Мон кунгож сьӧрын ке, адямиос юало, озьы мыным удмуртъёс сярысь вераськыны луонлык кылдэ. Монэ адӟыса, Португалиысь двоюродной сузэре шуиз: мыным но кулэ. Котьку умой мылкыд кылдэ. Удмуртиын со сӥзён выллем – эн возьдаське. Адямиос учко, кинлэн ке малпанэз кылдэ, дыр, мон но озьы быгато шуыса. Мыным уг кельшы малпан, удмурт дӥсез сцена вылэ яке празднике гинэ дӥсяно шуыса. Удмурт сцена вылын гинэ луоно ӧвӧл, улонын но.
Майя Бывальцева
Читайте нас: